درباره رواق «دارالسیاده» و پیشینه ساخت و توسعه آن از ابتدای پیدایش تاکنون | گنجینه تاریخی «خانه سیدها» در حرم امام‌رضا(ع)
دارالسیاده یکی از قدیمی‌ترین رواق‌های حرم رضوی است که به‌دلیل تزیینات خاص و نیز موقعیت ویژه در جغرافیای اماکن متبرکه، جایگاه ممتازی دارد.
مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ این رواق قدیمی، طی ادوار تاریخی مختلف بار‌ها بازسازی و مرمت شده است. این رواق تا پیش از نصف شدنش، برای ایجاد رواق جدیدتری به نام دارالشرف در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، مستقیما به صحن عتیق راه داشت و درواقع، مسیر سرپوشیده میان مسجد گوهرشاد و صحن عتیق بود.
از سوی دیگر، قرار گرفتن دارالسیاده در جبهه غربی روضه منوره و ضریح مطهر، این رواق را به یکی از معابر اصلی ورود زائران و تشرّف آنها برای زیارت مرقد امام‌رضا (ع) تبدیل کرده است. امروزه این بخش به زائران آقا اختصاص دارد و خانم‌ها باید از مسیر جبهه شرقی وارد روضه منوره شوند.
دارالسیاده افزون بر این ویژگی‌های مکانی، دارای ویژگی‌های تاریخی متعددی است؛ از آن جمله باید به قرار داشتن کتیبه‌های منحصر‌به‌فردی اشاره کرد که افزون بر اطلاعات مربوط به موقوفه‌های آستان‌قدس‌رضوی، بخشی از تاریخ حرم مطهر را در خود جای داده‌اند. در این نوشتار مختصر قصد داریم با پیشینه این رواق قدیمی که برخی آن را قدیمی‌ترین رواق حرم مطهر فرض می‌کنند، آشنا شویم.
نهضت ساخت «دارالسیاده» در ایران
کلمه «دارالسیاده» از دو بخش «دار» به معنای خانه و «سیادت» به معنای «سید بودن» تشکیل شده است و در مجموع، معنای «خانه سادات» یا «خانه سیّدها» می‌دهد. در قدیم دارالسیاده به مکانی اطلاق می‌شد که محل بیتوته سادات بود. معمولا در برخی شهرها، علاقه‌مندان به اهل‌بیت (ع) مکان‌هایی را برای اقامت موقت سادات می‌ساختند که با نام دارالسیاده شناخته می‌شد و در آنها از سادات مسافری که جایی برای اقامت نداشتند، پذیرایی می‌کردند. قدمت تأسیس چنین مکان‌هایی در شهر‌های ایران به دوره ایلخانی باز می‌گردد و ظاهرا از دوره غازان‌خان (درگذشته ۷۰۳ قمری) که اسلام را به مذهب رسمی قلمرو خود تبدیل کرد، آغاز شده است.
خواجه رشیدالدین فضل‌ا... در «تاریخ مبارک غازانی» به این موضوع اشاره می‌کند و ضمن بررسی موقوفات غازان‌خان می‌نویسد: «دارالسیاده اضافت فرش و طرح و بهاء شمع و مذاب و عطر. وظیفه (مقرری ویژه خادم) مرتّب که به‌مهمّات دارالسیاده قیام نماید و خدمت سادات به‌موجب شرط واقف به‌جاى آورد؛ معاش سادات از نقیب که مقیم آنجا باشد و سادات آینده و رونده.»
عبدا... بن‌علی‌کاشانی (درگذشته ۷۳۸ قمری) که ظاهرا شیعی‌مذهب بود، به این اقدام غازان‌خان با دقت و جزئیات بیشتری می‌پردازد و در کتاب «تاریخ الجایتو» می‌نویسد: «غازان‌خان عادل، چون از این مطارحه (سخنان) آگاه شد، دست ارادت و قبول بر سینه بى‌گناه خود نهاد و گفت کسى که نصرت اهل‌بیت (ع) و خذلان دشمنان او کند منم؛ و به مساعدت دوستان و مساعدت دشمنان ایشان متشمّر (آماده) و منتهض (اقدام‌کننده) گشت.
در حال حکم یرلیغ (فرمان مغولی) در جمله ممالک ایران نفاذ یافت که در جمله سواد ممالک و بیاض مسالک جهان براى صادر [و]وارد و قصاد و زوار سادات، دارالسیاده بنا کنند، چنان‌که در... تبریز و روم و بغداد و کرمان و شیراز؛ و بر هر یکى چندان املاک و قرى (روستا) و ضیاع و عقار وقف کرد که هر سال از ربوع (سود) مستدرکات و حاصل ارتفاعات ۱۰ هزار دینار به مرتزقه مى‌رسد. غازان بعد از آن به دوستدارى و هواخواهى على و اهل‌بیت رسول صلى ا... علیه تولى، و خذلان معاندان ایشان تبرا نمود.»
سنت غازان‌خان در احداث دارالسیاده طی ادوار بعدی نیز، تداوم یافت. «خواند میر» (درگذشته ۹۶۲ قمری) در «مآثرالملوک» می‌نویسد: «و اولجایتو سلطان جهت مقبره خویش گنبدى که قطر آن شصت گز و ارتفاعش ۱۲۰ گز است طرح انداخته به اتمام رسانید و مساجد و خوانق و دارالقرائه و دارالحدیث و دارالسیاده و دارالشفا نیز احداث فرمود.» در دوره تیموری هم، ساخت دارالسیاده‌ها تداوم پیدا کرد. «اسفرازی» (درگذشته ۸۸۹ قمری) هم در «روضات‌الجنات» به ساخت دارالسیاده در هرات و در دوره سلطان حسین بایقرای تیموری اشاره دارد.
معمای احداث «دارالسیاده» در حرم مطهر
درباره تاریخ احداث رواق دارالسیاده در حرم رضوی، اطلاعات دقیقی نداریم؛ برخی ساخت این بنا را به گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ تیموری، نسبت داده‌اند. همین گزارش‌ها، به دفن «خانزاده‌خانم»، مادر گوهرشاد، در دارالسیاده حرم مطهر اشاره دارند که اگر این ادعا درست باشد، او را باید نخستین زن شناخته‌شده مدفون در حرم مطهر رضوی بدانیم. اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس» چنین اعتقادی دارد و دارالسیاده را حاصل فعالیت‌های عمرانی عصر گوهرشاد می‌داند.
گروهی از مورخان معتقدند که سنگ بنای دارالسیاده در حرم رضوی، هم‌زمان با دوره غازان‌خان گذاشته شد. این قول، البته مستند نیست و به‌دلیل برخی شواهد تاریخی نمی‌توانیم به آن اعتماد کنیم. نخست آنکه خراسان به‌دلیل هجمه‌های مغولان «اُلوس جغتایی» که رقیب ایلخانان بودند و خراسان و بلکه همه ایران را ملک و حق خود می‌دانستند، همواره ناامن بود و به‌ویژه پس از پذیرش اسلام از سوی غازان‌خان، آنها به این خطه هجوم آوردند و برخی نقاط مانند مشهد را به باد غارت گرفتند.
از سوی دیگر، غازان در دوران نسبتا کوتاه حکومتش، پیوسته با غرب نیز در کشمکش بود و بقای حکومت ممالیک را در مصر بر نمی‌تابید. مصری‌ها از زمان چنگیز در برابر مغولان مقاومت کرده بودند و غازان هم نتوانست بر آنها غلبه کند. به‌همین‌دلیل، امکان آنکه غازان بتواند بر خراسان استیلای مداوم یابد و در پی آن، دست به ساخت‌وساز، آن هم بنا کردن دارالسیاده بزند، چندان محتمل نیست. اما قضیه در مورد الجایتو فرق می‌کند.
او که برادر غازان‌خان بود و پس از وی به ایلخانی رسید، مدت‌ها در خراسان حکومت داشت و چندی بعد از آغاز سلطنت، به مذهب شیعه گروید و نام ائمه (ع) را بر سکه‌هایش نقش زد. در دوران او از هجوم الوس جغتایی به خراسان کاسته شد و این فرصت به وجود آمد که فعالیت‌های عمرانی از سر گرفته شود؛ بنابراین، احتمال آنکه سنگ بنای دارالسیاده در دوره الجایتو گذاشته شده باشد، بیشتر است؛ هر چند که برای این منظور، مدرک و دلیل درخوراتکایی نداریم و صرفا به شواهد جانبی و عقل تاریخی تکیه می‌کنیم.
در تب‌وتاب ترمیم و بازسازی
با وجود تردید در مبدأ تاریخ شکل‌گیری دارالسیاده، می‌توان در این امر تردید نکرد که بنای آن را در زمان ساخت مسجد گوهرشاد، یعنی حدود سال ۸۲۰ قمری، دست‌کم تجدید کرده و توسعه داده‌اند. این بنا مسیر ارتباطی اصلی میان فضای روضه منوره و مسجد گوهرشاد بوده است. در سال ۱۰۸۴ قمری (۱۰۵۴ خورشیدی)، وقوع زلزله‌ای مخوف در مشهد، باعث تخریب بخش‌هایی از اماکن متبرکه شد. حتی طبق روایت تاورنیه، پوسته بیرونی گنبد طلا نیز دچار شکستگی و تخریب شد.
به‌دنبال این واقعه، دارالسیاده هم آسیب‌هایی را تجربه کرد. این آسیب‌ها به دستور شاه سلیمان صفوی و در سال ۱۰۸۶ قمری (۱۰۵۶ خورشیدی) ترمیم شد. کتیبه طلایی و بسیار زیبایی که بر سر در ورودی دارالسیاده به دارالحفاظ نصب شده است، در دوازده بیت، این بازسازی را شرح می‌دهد. در سال ۱۳۰۰ قمری (۱۲۶۲ خورشیدی) و در زمان نیابت تولیت رکن‌الدوله، دارالسیاده آینه‌کاری شد.
گزارش این اقدام را هم ملک‌الشعرا صبوری (پدر ملک‌الشعرا بهار) در ۷۴ بیت سرود و بعد از حکاکی بر روی سنگ، توسط «میرزاآقا خوش‌نویس»، آن را بر فراز کتیبه عهد شاه سلیمان نصب کردند. کتیبه ملک‌الشعرا صبوری یکی از طولانی‌ترین کتیبه‌های حرم‌رضوی است. در محدوده دارالسیاده، دو سند تاریخی جالب دیگر هم می‌توان یافت؛ نخست وقف‌نامه مستشارالملک، مربوط به سال ۱۳۰۷ قمری (۱۲۶۸ خورشیدی) است که در آن، وی به وقف ملکی در «پیوه‌زن» بر مزار خود در دارالسیاده که زیر همین کتیبه قرار دارد، اشاره می‌کند. سند دیگر، در جبهه غربی دارالسیاده و اطراف در ورودی به دارالولایه است.
این در به راهرویی اتصال دارد که آن را با نام «راهرو خالصی» می‌شناسیم و محل دفن تعدادی از علمای بنام است. بر فراز این در و ضمن کتیبه‌ای نسبتا طولانی، وقف‌نامه «فتح‌السلطنه»، والی خراسان در دوره مظفرالدین‌شاه نصب شده است که به وقف املاکی در نیشابور بر حرم رضوی و مقبره خانوادگی خود در دارالسیاده اشاره می‌کند. این دو کتیبه به دلیل ارتباط با مسئله موقوفه‌ها، حفظ و ترمیم شده و باقی مانده‌اند؛ هرچند که به نظر می‌رسد کتیبه فتح‌السلطنه را از جای دیگری به این مکان انتقال داده‌اند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
